Wielokrotnie jako notariusz spotykałam się z pytaniem jak zabezpieczyć interesy spadkobierców dziedziczących przedsiębiorstwo prowadzone w ramach jednoosobowej działalności gospodarczej. Nie było dobrego rozwiązania. Jeśli przedsiębiorca nie chciał założyć spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, która ma odrębną osobowość prawną i trwa dalej po śmierci wspólnika, co jednak wiązało się z dodatkowymi obowiązkami rachunkowymi i sprawozdawczymi, pozostawało jedynie szybkie przeprowadzenie procedury stwierdzenia nabycia spadku. Nie zmieniało to jednak sytuacji spadkobierców, którzy chcąc kontynuować działalność musieli występować o ponowną rejestrację działalności, uzyskać stosowne koncesje, zgody i zezwolenia. Problemy te ma rozwiązać ustawa z dnia 5 lipca 2018r. o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej, która weszłą w życie dnia 25 listopada 2018r. Ustawodawca przewidział instytucje tzw. „przedsiębiorstwa w spadku” oraz możliwość ustanowienia zarządu sukcesyjnego takim przedsiębiorstwem. Z możliwości takiej można skorzystać jednak wyłącznie, jeżeli śmierć przedsiębiorcy nastąpiła po dniu poprzedzającym dzień wejścia w życie wymienionej ustawy.

Warto również zaznaczyć, że jest to rozwiązanie tymczasowe, gdyż zarząd sukcesyjny co do zasady może trwać maksymalnie dwa lata od śmierci przedsiębiorcy, jedynie wyjątkowo może być przedłużony sądownie do lat 5. Zatem spadkobiercom, prędzej czy później przyjdzie się zmierzyć z powyższymi problemami, takimi jak np. dokonanie działu spadku i założenie własnej działalności gospodarczej przez osobę pragnącą kontynuować działalność zmarłego, ale w najbardziej newralgicznym okresie po śmierci przedsiębiorcy nie będzie takiej konieczności, o ile przedsiębiorca ustanowił zarząd sukcesyjny.  

Do ustanowienia takiego zarządu sukcesyjnego wymagane jest powołanie zarządcy sukcesyjnego, jego zgoda i wpis do CEIDG. Zarządcę sukcesyjnego może powołać sam przedsiębiorca, a jeśli tego nie zrobił również małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku. Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego zarządcę sukcesyjnego może powołać wyłącznie właściciel przedsiębiorstwa w spadku. Do powołania zarządcy sukcesyjnego wymagana jest zgoda osób, którym łącznie przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku większy niż 85/100. Tu pojawia się problem określenia udziałów w przedsiębiorstwie w spadku na etapie, gdy nie wiadomo jeszcze kto jest spadkobierą czy zapisobiercą, a więc nie wiadomo kto de facto jest właścicielem przedsiębiorstwa. Ustawodawca przesądził, że jeżeli nie zostało wydane prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, nie został zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia ani nie zostało wydane europejskie poświadczenie spadkowe, wielkość udziałów w przedsiębiorstwie w spadku ustala się przy uwzględnieniu wszystkich znanych osobie powołującej zarządcę sukcesyjnego osób, którym w chwili powołania zarządcy sukcesyjnego przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku. Pozostaje zatem zapewnienie osoby, która stawiła się celem powołania zarządcy o wszelkich okolicznościach badanych w trakcie poświadczenia dziedziczenia. Przede wszystkim osoba powołująca zarządcę sukcesyjnego składa przed notariuszem oświadczenie o przysługującym jej udziale w przedsiębiorstwie w spadku oraz znanych jej innych osobach, którym przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, a jeśli nie jest to właściciel dysponujący stwierdzeniem praw do spadku także oświadczenia o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi oraz o znanych testamentach spadkodawcy lub braku takich testamentów – pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. 

Co istotne powołanie zarządcy sukcesyjnego albo wyrażenie zgody na powołanie zarządcy sukcesyjnego przez przedstawiciela ustawowego osoby, która nie ma zdolności do czynności prawnych albo której zdolność do czynności prawnych jest ograniczona, nie wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego.

Powołanie zarządcy sukcesyjnego oraz zgoda na tę czynność wymagają zachowania formy aktu notarialnego, a notariusz zgłasza powołanie zarządcy do CEIDG niezwłocznie, nie później niż w następnym dniu roboczym po dniu powołania zarządcy sukcesyjnego.

Zarządcę sukcesyjnego można powołać w terminie 2 miesięcy od śmierci przedsiębiorcy, do tego czasu osoby uprawnione do powołania zarządcy mogą dokonywać czynności koniecznych do zachowania majątku lub możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, a także czynności zwykłego zarządu w zakresie przedmiotu działalności gospodarczej wykonywanej przez przedsiębiorcę przed jego śmiercią, jeśli ciągłość działalności jest konieczna do zachowania możliwości jej kontynuacji lub uniknięcia poważnej szkody, przy czym nie jest do tego konieczne przyjęcie spadku lub zapisu windykacyjnego.

Dla wyjaśnienia w danym czasie zarządca sukcesyjny może być tylko jeden i istnieje tylko jedno przedsiębiorstwo w spadku, tak jak przedsiębiorca tylko raz jest wpisywany do CEIDG. Zatem jeśli zmarły przedsiębiorca prowadził działalność w kilku branżach i miał kilka przedsiębiorstw w zakresie przedmiotowym w rozumieniu Kodeksu cywilnego, np. prowadził restaurację i jednocześnie warsztat samochodowy, to zarządca sukcesyjny będzie musiał prowadzić obie te działalności. Przedsiębiorstwo w spadku nie będzie jednak obejmowało aktywności zmarłego podejmowanych w ramach spółek, za wyjątkiem spółki cywilnej. Zatem jeśli przedsiębiorca dodatkowo prowadził działalność jako wspólnik spółki osobowej czy kapitałowej, to jego udział w takiej spółce podlegał będzie dziedziczeniu lub nie zgodnie z postanowieniami umowy spółki, Kodeksem spółek handlowych i Kodeksem cywilnym, nie będzie nigdy objęty przedsiębiorstwem w spadku.

Dodatkowo jeśli przedsiębiorstwo stanowiło majątek zmarłego i jego małżonka (nawet w przypadku rozdzielności majątkowej i odrębnych udziałów) całe to przedsiębiorstwo stanowi przedsiębiorstwo w spadku. Stąd możliwość powołania zarządcy przez takiego małżonka, niezależnie od tego, czy jest on w danej sytuacji spadkobiercą.

Zarząd sukcesyjny obejmuje zobowiązanie do prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, ponadto zarządca sukcesyjny może ustanowić pełnomocnika do poszczególnej czynności lub pewnego rodzaju czynności. Zarządca działa w imieniu własnym, ale na rzecz i na rachunek właścicieli przedsiębiorstwa, sprawuje zwykły zarząd, a do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebuje zgody wszystkich właścicieli, zaś w przypadku jej braku zezwolenia sądu. Od chwili ustanowienia zarządu sukcesyjnego zarządca sukcesyjny wykonuje prawa i obowiązki zmarłego przedsiębiorcy wynikające z wykonywanej przez niego działalności gospodarczej oraz prawa i obowiązki wynikające z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku.

Zgodnie z art. 28 powołanej ustawy niezwłocznie po ustanowieniu zarządu sukcesyjnego zarządca sukcesyjny sporządza i składa przed notariuszem wykaz inwentarza przedsiębiorstwa w spadku, obejmujący składniki przedsiębiorstwa w spadku, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili śmierci przedsiębiorcy, a także długi spadkowe związane z działalnością gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy i ich wysokość według stanu z chwili śmierci przedsiębiorcy. W pozostałym zakresie do wykazu inwentarza przedsiębiorstwa w spadku stosuje się odpowiednio przepisy o wykazie inwentarza spadku. Niezwłocznie po wygaśnięciu zarządu sukcesyjnego osoba, która pełniła funkcję zarządcy sukcesyjnego w chwili wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego, wydaje przedsiębiorstwo w spadku jego właścicielom, a jeżeli zarząd sukcesyjny wygasł przed uprawomocnieniem się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniem aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniem europejskiego poświadczenia spadkowego – osobie, która przyjęła spadek. W przypadku braku takiej osoby zarządca sukcesyjny składa wniosek o zabezpieczenie spadku.

Zarządca sukcesyjny może pozywać i być pozywany w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku oraz brać udział w postępowaniach administracyjnych, podatkowych i sądowoadministracyjnych w tych sprawach. W postępowaniach w takich sprawach zarządca sukcesyjny działa w imieniu własnym, na rzecz właściciela przedsiębiorstwa w spadku.

Oświadczeń oraz doręczeń pism w sprawach wynikających z wykonywanej przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej lub prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku dokonuje się wobec zarządcy sukcesyjnego.

Po uprawomocnieniu się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia albo wydaniu europejskiego poświadczenia spadkowego zarządca sukcesyjny udziela, na żądanie drugiej strony dokonywanej czynności, informacji o osobach, na rzecz których działa.

W okresie zarządu sukcesyjnego zbycie przedsiębiorstwa w spadku albo udziału w przedsiębiorstwie w spadku wymaga zachowania formy aktu notarialnego.

Właściciele przedsiębiorstwa w spadku mają prawo do udziału w zyskach i uczestniczą w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku. Właściciele przedsiębiorstwa w spadku mogą żądać podziału i wypłaty zysku pomniejszonego o należności publicznoprawne i niepokryte straty z upływem roku od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego i z końcem każdego kolejnego roku za rok poprzedni. Zysk jest wypłacany w odpowiednich częściach właścicielom przedsiębiorstwa w spadku przez zarządcę sukcesyjnego. Na żądanie właścicieli przedsiębiorstwa w spadku zarządca sukcesyjny wypłaca im zaliczki na poczet przewidywanego zysku, chyba że byłoby to sprzeczne z zasadami prawidłowej gospodarki. Zaliczki mogą być wypłacane wyłącznie ze środków pieniężnych.

Na koniec warto zwrócić uwagę na zasadniczą zmianę w ustawie o podatku od spadków i datrowizn, która wprowadziała nowe zwolnienie od tego podatku w dodanym art. 4b, zgodnie z którym: zwalnia się od podatku nabycie w drodze dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego własności przedsiębiorstwa osoby fizycznej lub udziału w nim, przy czym warunkiem zwolnienia jest - podobnie jak w przypadku zwolnienia osób bliskich z grupy wymienionych w art. 4a ustawy – dokonanie stosownego zgłoszenia tego nabycia w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia lub wydania europejskiego poświadczenia spadkowego oraz co najważniejsze prowadzenia tego przedsiębiorstwa przez nabywcę przez okres co najmniej 2 lat od dnia jego nabycia.  

Nowa regulacja z pewnością wychodzi naprzeciw oczekiwaniom przedsiębirców co do możliwości sprawnego przekazania swojego przedsiębiorstwa następcom, lecz na ocenę szczegółowych rozwiązań i problemów, które pojawią się wraz ze stosowaniem nowych przepisów wypada jeszcze trochę zaczekać.